به‌گزارش میراث‌آریا به‌نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، محمد مکاری، مدیر گروه مردم‌شناسی، زیست محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه این مطلب را دیروز یکشنبه ۱۰ دی ۹۶ در سخنانی با عنوان باورهای حفظ درختان کهنسال از دیدگاه مردم‌شناسی در چهارمین نشست علمی گروه میراث طبیعی با عنوان میراث طبیعی و مردم‌شناسی اعلام کرد.
او درخت را به عنوان یکی از ریشه دار‌ترین عناصر طبیعت در اندیشه ملل مختلف معرفی کرد و گفت: «در فرهنگ اقوام کهن از اسطوره تا روایت‌های باورپذیر‌تر، درخت ارزش و جایگاه ویژه‌ای داشته و گاه به‌عنوان درخت کیهان یا درخت زندگی، گاه به‌عنوان رمز و راز استقامت و گاه نیز به‌عنوان رمز عشق و دوستی و مودّت مورد پرسش قرار می‌گرفته است.»
به گفته او، بررسی دین‌شناسانه از درخت مقدس حاکی از این است که درخت در محدوده سرزمینی ایران هیچ‌گاه مورد پرستش نبوده بلکه در ورای درخت همواره ذات و جوهر روحانی نهفته است.
او در ادامه افزود: «درخت در قرآن بیشتر جنبه تمثیلی دارد و یکی از توصیف‌هایی که از بهشت می‌شود، درختان آن است با نهرهایی که زیر درختان آن جاری است.»
مکاری درباره جایگاه درخت در دین یهود نیز گفت: «عبرانیان قبل از پذیرفتن دین یهود، طبیعت‌گرا بودند و نوعی بینش جان‌گرایی (آنیمیسم) داشتند و درختان و بسیاری از اجزای طبیعت در نزد آنان مقدس بود، پس از آن در تورات نیز درخت از اهمیت دینی برخوردار شد.»
او با اشاره به مفهوم نمادین درخت در میان اقوام اروپایی پیش از ظهور دین مسیح، گفت: «با اینکه متون اولیه مسیحیت در مورد درخت، جنبه‌های دینی خاصی ندارد، اما روحانیت مسیح برای قابل فهم کردن اسرار انجیل از نماد‌ها سود جستند به‌طوری‌که نماد درخت جهانی و نماد مرکز جهان را در نمایش صلیب به کار گرفتند.»
او در ادامه به توضیح ویژگی‌های درخت‌های مقدس در ایران پرداخت و گفت: «در ایران گاه درختان به‌واسطه امر دیگری مقدس می‌شوند و تقدس ذاتی دارند. این درختان اغلب نام نظرکرده بر خود داشته و قرابت آن‌ها با یک امامزاده از شایع‌ترین انواع آن است.»
او با اشاره به این نکته که گاه درختانی نیز بدون اینکه در کنار امامزاده‌ای باشند نام نظرکرده را بر خود دارند گفت: «گاه این صفت را به‌علت یک ویژگی خاص مانند بزرگی و کهنسالی به درخت داده‌اند.»
مکاری یکی دیگر از علل تقدس برخی درخت‌ها را خاصیت دارویی آن‌ها دانست و گفت: «در تمام مناطق ایران با توجه به باورداشت‌ها و اعتقادات بومی مختص هر منطقه از انواع گیاهان و اجزای درختان مختلف به صورت خوراکی، مالیدنی، بخور، جوشانده، خمیر یا گرد در درمان انواع بیماری‌ها استفاده می‌کنند.»
او از درخت انجیر، زیتون، چنار، سرو، گز، توت، مو، انار و کنار از جمله درختان مقدس در ایران نام برد و در ادامه به نقش درخت‌ها در جشن‌ها و آیین‌های مردم ایران اشاره کرد.
او با اشاره به این نکته که خصوصیات فردی و اخلاقی بشر در نتیجه تماس و استفاده از علوم جدید تغییرات فاحشی پیدا کرد، گفت: «فکر و قضاوت مردم به‌هیچ‌وجه شباهتی با طرز فکر مردمان قدیم نداشته و عقل و منطق جدید، اعتقادات مذهبی را با وضع حیرت‌آوری از بین برد.»
به گفته او، انسان امروز در اسرار خیره‌کننده اشعه‌های مجهول فرورفته و دیگر مانند گذشته به آنچه چشمانش می‌بیند، توجه نمی‌کند، زیرا می‌داند که فضای گیتی لایتناهی است و مدار گردش جهان روی تکنیک و عمل مکانیسم انجام می‌شود و با افسانه‌های ساخته‌شده جور درنمی‌آید.
مکاری افزود: «امروزه انسان با برتری نسبت به طبیعت به خودشیفتگی رسیده است، در واقع انسان تا پیش از عصر مدرن نه‌تنها خود را با موجودات دیگر هم خانه می‌یافت، حتی طبیعت را چون خویشاوند خویش مورد احترام قرار می‌داد اما متاسفانه رابطه انسان امروز با طبیعت به خودبینی کشیده شده و این موضوع موجب خطر در بقای آدمی است.»
حفظ هویت ملی و یکپارچگی سرزمین در گرو حفظ میراث طبیعی و فرهنگی
علیرضا حسن‌زاده، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری نیز در سخنانی گفت: «تنها راه حفظ هویت ملی و یکپارچگی سرزمین، حفظ عناصر میراث طبیعی، میراث‌فرهنگی و ساختار زیست‌محیطی است.»
او در ادامه اقتصاد میراث را تحت عنوان «اقتصاد فیروزه‌ای» نام برد و با اشاره به ترکیب رنگ سبز و آبی گفت: «رنگ سبز، اقتصادی است که به محیط‌زیست احترام می‌گذارد و آبی در واقع رنگی برگرفته از مفهوم فرهنگ است.»
او افزود: «اقتصاد فیروزه‌ای، هراس موجود در اقتصاد گردشگری را به تعبیر ملموس آن در جامعه ما به دنبال ندارد، چرا که ما گاه ترجیح می‌دهیم گردشگران جایی را پیدا نکنند تا آن محل از گزند تخریب و ویرانی آن‌ها در امان بماند.»
او از اقتصاد، فرهنگ و محیط زیست به عنوان سه ضلع منظر در بحث اکولوژی منظر در انسان‌شناسی مدرن نام برد و گفت: «انسان در وسط این مثلث قرار دارد و چرخه‌ای تعادل را در اینجا مشاهده می‌کنیم.»
او با اشاره به ارتباط در‌هم‌تنیده این سه ضلع در زندگی عشایری و یا مقوله قنات‌ها گفت: «در اینجا تعادل موجود در زندگی انسان بین اضلاع منظر بارز است.»
حسن‌زاده در ادامه به مفهوم «زیست آیین» و «زیست دین» اشاره کرد و گفت: «همه این‌ها در یک تعادل شگفت‌انگیز به‌سر می‌برند و به نوعی ما گسیختگی را آن‌گونه که در زندگی مدرن وجود دارد در گذشته مشاهده نمی‌کنیم به‌طور مثال وقتی دختر بالغ را به درخت بارور می‌بندیم به‌نوعی پیوند جدایی ناپذیر انسان و محیط زیست را به ما یادآور می‌شود.»
او در توضیح زیست آیین زنان شالیکار گفت: «آن‌ها برای شالیزار، لالایی و آواز می‌خوانند و در یک رفتار نمادین به آن آب و غذا می‌دهند و در صحنه پایانی برگ‌های برنجی را که به بار نشسته بر موی زنان شالیکار نصب می‌کنند و به نوعی این زن دیگر فقط مادر یک فرزند نیست بلکه مادر شالیزار و طبیعت است.»
رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه افزود: «انسان دینی و انسان متعادل ایرانی برای حفظ طبیعت سه مدل رفتار دارد، او طبیعت را آیینی، مقدس و روایی می‌کند.»
حسن‌زاده با بیان این نکته که این تعادل حفظ نشد، گفت: «ما با کالایی شدن طبیعت و پولی کردن محیط زیست و اجزای دیگر فرهنگ وتمدن خودمان این تعادل را بر هم زدیم.»
او با استناد به کتاب «بت‌های ذهنی و خاطره ازلی» نوشته داریوش شایگان گفت: «در این کتاب هشدار داده شده است گردشگری با این معنایی که شما دنبال می‌کنید تجربه‌های عمیق را به تجربه‌های سطحی تبدیل می‌کند به عبارت دیگر ما را از اقتصاد میراث و اقتصاد فیروزه‌ای دور می‌کند.»
او در توضیح «اقتصاد فیروزه‌ای» و «اقتصاد سبز» گفت: «دو رکن توسعه یعنی «محیط زیست و میراث طبیعی» و در سوی دیگر «میراث فرهنگی» ریشه و جان خود را از تنوع می‌گیرند و اگر زایش متوقف شود دیگر تنوعی وجود نخواهد داشت.»
او تاکید کرد: «انسانی که در پهنه «اقتصاد میراث» تعادل تنوع فرهنگی و تنوع زیستی میراث‌فرهنگی، میراث طبیعی و محیط زیست را مورد توجه قرار می‌دهد، انسان مصرف‌کننده نیست بلکه انسانی تولیدکننده است که در گستره‌ای از تعادل منظرهای موجود در جامعه و فرهنگ و تمدن خودش به‌سر می‌برد.»
رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه این ثروت فرهنگی یا طبیعی را ثروتی پایدار دانست و گفت: «این در حالی است که مدل توسعه‌ای ما به دنبال توسعه پایدار نیست بلکه به دنبال مصرف کردن و کالایی کردن است.»
او نقطه مقابل کالایی کردن را «اقتصاد میراث» و «اقتصاد فیروزه‌ای» دانست و گفت: «به همین دلیل اقتصاد میراث به پایداری و حتی از منظر و زبانی آیینی به جاودانگی می‌اندیشد و به همین دلیل ما به اجزای محیط زیست و میراث طبیعی خود، ماهیت مقدس می‌دادیم چون به دنبال پایداری و منظرهای پایدار هستیم.»
حسن‌زاده با اشاره به این نکته که خوانش ایدئولوژیک از تاریخ نمی‌تواند ثبات و پیوستگی منظر‌ها را حفظ کند چون یک بخش از تاریخ حذف می‌شود، گفت: «در چنین پهنه‌ای بافتمند شدن توسعه بدون میراث طبیعی و فرهنگی غیر ممکن است و توسعه‌ای که بافتمند نباشد بی‌شک پایگاه اخلاقی نخواهد داشت.»
او اقتصاد فیروزه‌ای، اقتصادی پسااستعماری و مبتنی بر حافظه فرهنگی و تاریخی دانست و گفت: «اقتصاد میراث، اخلاق شهروندی و خودآگاهی را افزایش داده و با دموکراسی پیوند دارد چراکه در آن عامل و عاملیت انسانی بسیار مهم است.»
به گفته او، مطالعات انسان‌شناسی زیست محیطی به دنبال سیاست‌های زیست‌محیطی است به‌عبارت دیگر این نکته که ما چگونه می‌توانیم پاسخ فرهنگی به مشکلات زیست محیطی بر مبنای بافت بدهیم.»
رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، منبع این پاسخ فرهنگی را در میراث‌فرهنگی و دانش بومی و فرهنگی موجود در آن یا حافظه تاریخی و فرهنگی دانست و گفت: «از این دیدگاه محیط زیست دارای ابعاد فیزیکی و زیستی، اکوسیستم طبیعی، محیط زیست ساخته شده و در نهایت بعد اجتماعی و فرهنگی است.»
حسن‌زاده با اشاره به اینکه ظهور عصری که انسان قدرت دارد و می‌تواند در طبیعت دخالت کند، مصادف با مواجه شدن انسان با بحران محیط زیستی است، گفت: «انسان‌شناسی به دنبال راه حل‌هایی برای این موضوع می‌پردازد.»
او از جمله راه‌حل‌های انسان‌شناس‌های جهان، به زیست محیط آرمانی اشاره کرد و گفت: «زیست محیط آرمانی معتقد است باید بحران انسانی را پشت سرگذاشت و برای این مسیر باید به دانش بومی و فرهنگی رجوع کرد، به رابطه تعادل بخش انسان و محیط زیست بازگشت تا بتوان هراس فرهنگی، زیستی و اقلیمی را پشت سرگذاشت.»
او عدالت زیست‌محیطی بخشی مهم از عدالت اجتماعی و اقتصادی دانست و گفت: «اگر ما به عدالت زیست‌محیطی نرسیم باید منتظر شکاف‌های اجتماعی و کاهش سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی بود.»
او با تاکید بر جدایی ناپذیر بودن زیست بوم طبیعی و فرهنگی گفت: «ما باید به اخلاق زیست‌محیطی و یکپارچگی منظر‌ها برگردیم تا توسعه ما اخلاقی تعریف شود چرا که میراث طبیعی، پویا، پیچیده و تاثیرگذاری غیرمستقیم دارد.»
برگزاری ۶ نشست علمی مرتبط با میراث طبیعی در سال جاری
در ادامه نشست ناصر رضایی، مدیر گروه میراث طبیعی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به برنامه برگزاری شش نشست علمی در سال جاری گفت: «در نخستین نشست به مبانی و مفاهیم میراث طبیعی و در نشست بعدی به توسعه پایدار پرداخته شد، سپس وارد حوزه‌های تخصصی‌تر شده و با محیط زیست کار را آغاز کردیم و هم اینک نیز نشست مشترکی با مردم‌شناسی داریم.»
او تاکید کرد: «میراث طبیعی در کنار مباحث معنا و مفهوم پیدا می‌کند و مردم‌شناسی یکی از حوزه‌های کمک کننده در این زمینه خواهد بود.»
به گفته او، میراث طبیعی جایی اعتبار پیدا می‌کند که مباحث فرهنگی هم در کنارش باشد.
او همچنین گفت: «ایران تنها کشوری است که اگر مراکز تجمع انسانی آن به هزار نفر برسد، آلودگی زیست‌محیطی بسیار بالایی خواهد داشت.»
انتهای پیام/
